ساز سنتور یکی از معروف ترین سازهای سنتی موسیقی ایرانی میباشد که به دلیل دارا بودن صدایی دلنشین طرفداران زیادی دارد.
ساز سنتور از ساز های زهی مضرابی محسوب می شود که در فرآیند ساخت آن از چوب و فلز استفاده می شود.
هنگام نواختن این ساز زمانی که نوازنده در حالت نشسته قرار دارد ضلع بزرگ این ساز روی به روی نوازنده قرار می گیرد و نوازنده با استفاده از دو مضراب شروع به نواختن سنتور می کند.
در این مطلب قصد داریم به تاریخچه این ساز، جزئیات آن و نوازندگان مشهور آن بپردازیم.
تاریخچه ساز سنتور:
حکاکی ها و تصاویر ثبت شده از دوران بابلی ها و آشوری ها در سال 699 قبل از میلاد حاکی از آن است که در آن زمان افراد سازی ذوزنقه شکل مانند سنتور را با استفاده از طناب یا نخ به گردن خود آویخته بودند.
به طور دقیق مشخص نیست این ساز نخستین بار در کدام کشور استفاده شده است اما آنچه شواهد نشان می دهد این است که ایرانیان پیش از اسلام با این ساز آشنا بودند و به آن کونار می گفتند.
همچنین پژوهش ها نشان می دهد این ساز از ایران به کشورهای دیگر راه پیدا کرده و در کشورهای دیگر با نام های دیگری این ساز را می شناسند.
به عنوان مثال در اروپای شرقی: دالسی مر، در انگلستان: باترفلای، در اتریش و آلمان: مک پر، در چین: یان کین، در آمریکا: زیتر، در کامبوج: فی و در هند: سنتور می گویند.
بر اساس گزارشات بدست آمده در زمان امپراطوری مین به دلیل رفت و آمدهای فراوان میان چین و خاورمیانه این ساز از فارس به چین از طریق دریا منتقل شده و برای نخستین بار در استان کانتون نواخته شد و پس از آن به مرور زمان به سایر نقاط کشور چین راه پیدا کرده است.
تفاوت ساز سنتور از گذشته تا کنون
ساز سنتور در گذشته با 12 وتر سیم بم و 12 وتر سیم زیر ساخته می شد که به آن سنتور 12 خرکی می گفتند.
اما امروزه سنتور 10 خرکی و 11 خرکی و سنتور لا کوک نیز ساخته می شود. به سنتور 11 خرک سنتور چپ کوک می گویند. در واقع به بیان دیگر هر خرک که به سنتور افزوده می شود صدای سنتور یک پرده بم تر می شود.
سنتور 9 خرک رایج ترین نوع سنتور محسوب می شود که به آن سنتور سل نیز میگویند که نت های ردیف طبق آن نوشته شده است.
ساز سنتور از چه قسمت هایی تشکیل شده است؟
ساز سنتور از 9 قسمت تشکیل شده است که در ادامه آنها را نام میبریم و به توضیحات آنها میپردازیم.
جعبه صوتی:
به دو صفحه ذوزنقه شکل که با استفاده از کلاف های 4 گانه به یکدیگر متصل شده اند جعبه صوتی می گویند.
به طور معمول ضلع بزرگتر این ساز 90 درجه، ضلع کوچکتر آن 36 درجه، قائده و ارتفاع آن 26 و 6 سانتی متر میباشد.
خرک:
قطعه چوبی استوانه ای شکل است که ارتفاع آن 2 و قطر آن 5.1 سانتی متر میباشد.
از یک طرف انتهای پهن و مسطح بر روی آن قرار میگیرد و از طرف دیگر برش هایی در سطوح جانبی دارد.
سنتور دارای 18 خرک میباشد که نه عدد آن طرف چپ و نه عدد دیگر در طرف راست قرار دارد و از روی هر خرک یک گروه چهارتایی سیم که هم صدا کوک میشوند، میگذرند.
پل ها:
درون جعبه صوتی پلهایی استوانهای شکل بین صفحات زیر و رو در محلهای مشخص شده چسبانده شده است. وظیفه پلها کنترل فشار صفحه رو و جلوگیری از نشست کردن و تغییر شکل یافتن صفحه میباشد.
صفحه رو:
این صفحه از بهترین نوع چوب ساخته میشود و در طرفین صفحه دو گــُل مشبک برای خروج صدا ایجاد میکنند و در دو طرف صفحه دو ردیف نه تایی خرک برای عبور سیمها میگذارند.
مضراب:
سنتور با استفاده از 2 مضراب چوبی به طول 22 سانتی متر نواخته میشود و هر یک از این مضرابها از سه قسمت تشکیل شده اند.
حلقه مضراب که حالت نیم دایره دارد، در انتهای آن زائده کوچکی وجود دارد که با انگشتهای سبابه و میانی دور حلقه را میگیرد.
ساقه مضراب ترکهای باریک بین حلقه و سر مضراب است.
گوشیها:
گوشیهای سنتور دارای 72 میله از جنس فولاد یا فلزات ضد زنگ هستند که در ردیفهای چهارتایی در داخل بدنه کلاف سمت راست سنتور قرار می گیرند.
تراش قسمت بیرونی دارای حفره ای است که یک سر سیم داخل آن قرار میگیرد و باقی مانده سیم دور آن پیچیده میشود.
کلید (آچار) کوک:
قطعه ای T شکل از جنس چوب است که قسمتی از آن در دست قرار میگیرد و در انتها قسمت دیگر حفره ای کم عمق به شکل تراش سر گوشی وجود دارد.
شیطانک:
دو قطعه چوب بلند و باریک و با ارتفاع کم به طول ذوزنقه است که در طرفین راست و چپ صفحه بالایی سنتور چسبانده شده و بر روی آن شیار کم عمقی برای عبور سیم ایجاد شده است.
سیمگیر:
72 مفتول فلزی در ردیفهای چهار تایی به طول 5/2 سانتی متر و قطر 5/1 میلیمتر هستند که در بدنه کلاف سمت چپ قرار گرفته اند. نیمی از طول هر سیمگیر داخل کلاف قرار گرفته و نیم دیگر آزاد میباشد که گره هر سیم جداگانه با هر کدام از آنها درگیر می شود.
سنتو نوازان مشهور ایرانی چه کسانی هستند؟
- محمد صادق خان
- علی اکبر خان شاهی
- اسماعیل تهرانی
- رضا ورزنده
- حبیب سماعی
- فرامرز پایور
- رضا شفیعیان
- پرویز مشکاتیان
- اردوان کامکار
- پشنگ کامکار